Het Enschedese wigbold

Het wigbold is een aanduiding van het gebied waar vanaf de middeleeuwen tot in de Franse tijd het stadsrecht gold. Aanvankelijk was dat alleen binnen de stadsgrachten en de stadspoorten, maar toen er meer mensen kwamen, werd dit gebied uitgebreid. Het gebied was herkenbaar doordat er naast de invalswegen naar de stad zes veldkeien lagen. In 1826 besloten Enschede en Lonneker deze stenen  te vervangen door Bentheimerstenen palen. Toen deze hun functie verloren zijn ze verwijderd. De Loakstenencommissie heeftin 2008 replica’s laten maken en die herplaatst met een informatiebordje erop. Tevens heeft ze een wandelroute langs de wigboldstenen gemaakt.

Wilt u een wandeling maken langs de 6 wigboldstenen? Een route beschrijving: Wigboldroute

Ook kunt u de wandelapp downloaden app

lijst van distibutiepuntenfolder

Foto’s van de 6 wigboldstenen:

Bouw uw eigen wigboldsteen: Bouwplaat

originele Wigboldkei.

Plaatsing van nieuwe wigboldsteen nr. 2

Wat was een wigbold ?  Om dat te achterhalen, moeten we het woord splitsen in wig en bold.

Wig heeft te maken met ons woord wijk, een stadsdeel. Men vindt het o.a. terug in de plaatsnamen Wijk bij Duurstede en Harwich. Bold is een oud woord voor recht. Samenvattend was een wigbold een gebied dat buiten de eigenlijke stad lag, dus buiten de poorten, maar waar wel dezelfde rechten en privileges golden als in de stad. Zo vinden we het geformuleerd in het Woorden boekje van het Overijselsch van J.H.Halbertsma dat opgenomen is in de Overijsselsche Almanak van 1836. We kunnen hier opmerken dat Halbertsma leefde in een tijd waarin heel veel mensen een wigbold gekend hebben.

Er bestaat ook een tweede betekenis. Met wigbold wordt ook wel het hele rechtsgebied van een stad bedoeld, dus het hele gebied, zowel binnen als buiten de poorten, waar dezelfde rechten en privileges van kracht waren. Deze opvatting werd ondermeer gehuldigd door C.J. Snuif. Zie daarvoor zijn Verzamelde bijdragen tot de geschiedenis van Twenthe, pag. 212

In de Enschedese rechterlijke archieven wordt het wigbold diverse keren genoemd. Maar ook al bestuderen we alle stukken waarin dit woord voorkomt, dan nog weten we waarschijnlijk alleen maar wat rechters onder het Enschedese wigbold verstonden. Het lijkt ons heel goed mogelijk dat de eerste betekenis die van het dagelijkse spraakgebruik was en de tweede behoorde tot de vaktaal van juristen.

Stenen

Om het wigbold zichtbaar te maken, werden op de hoeken stenen of palen gezet, de zgn.wigboldstenen of wigboldpalen.

Wanneer we ons aansluiten bij Halbertsma, waarom is dan rond Enschede een wigbold ontstaan ? Mogelijk houdt dat verband met het verlangen naar duidelijkheid op rechtsgebied. We kunnen ons voorstellen dat wanneer de bevolking toenam de ruimte binnen de stad te klein werd. Buiten de stad werden huizen en andere gebouwen gezet. De bewoners voelden zich stedelingen maar vielen onder het landrecht dat buiten de stad gold. Dat leidde tot problemen. Om daaraan een eind te maken werd een strook van 200 tot 300 meter bij de stad gevoegd.

Franse tijd

In de Franse tijd (!795-1814), toen Frankrijk het hier voor het zeggen had, werd in veel opzichten de basis gelegd voor het moderne Nederland. Ons land werd bijvoorbeeld een eenheidsstaat, immers de bijna totale zelfstandigheid van provincies verdween. Er kwam eenheid op het gebied van maten en gewichten enz. enz. Ook ontstonden gemeenten. Deze namen de bestuurstaken over van verouderde instellingen als heerlijkheden, richterambten en steden in de oude betekenis van het woord. Het is overigens niet zo dat we deze zaken alleen aan de Fransen te danken hebben. Tal van vooruitstrevende burgers en edelen, denk aan de patriotten, hadden de nieuwe ideeën al lang voor de komst van de Franse legers in pamfletten en kranten verdedigd en politici onder hen werkten later vaak van harte met de Fransen samen.

Sinds 1818, nadat een eerdere toewijzing van grondgebied verworpen was, omvatte de gemeente Enschede de oude stad en het vroegere wigbold.
Er helemaal omheen lag de gemeente Lonneker. De oude wigboldstenen waren nu dus grensstenen tussen twee gemeenten. In 1826 besloten Enschede en Lonneker deze stenen (veldkeien) te vervangen door Bentheimerstenen palen. Zo werden de zes hoekpunten van de gemeenschappelijke grens nog eens duidelijk weergegeven.

In de loop van de tijd zijn er meerdere grenscorrecties geweest, ja is tenslotte zelfs de gehele gemeente Lonneker bij Enschede gevoegd (1934). De grenspalen werden daardoor overbodig en verdwenen De stenen palen die er nu staan, zijn dan ook replica’s.

Namens de Loakstenen-, en begraafplaatsencommissie, Peter Spee.

Voor verdere informatie over het begrip wigbold, zie deze link: http://nl.wikipedia.org/wiki/Wigbold

oude wigboldgrenzen over huidige kaart

Toespraak

Hieronder de toespraak zoals die is gehouden door de voorzitter van de Loakstenen- en begraafplaatsencommissie van de SHSEL bij de onthulling van de Wigboldstenen op 1 november 2008, ter plekke van steen 4.

Goedemiddag dames en heren, mijn naam is Harry van der Sleen en ik mag namens de Loakstenencommissie even het woord tot u richten.

Mensen zeggen wel eens, en dan met name historici, wat weg is, is weg, komt nooit meer terug. Helaas is dit meestal waar. Soms maar goed ook. Maar toch gaat dit niet altijd op. Als je bereidt bent enige moeite te doen, kun je toch nog wel eens iets terug halen. Dat bewijzen we hier vandaag. Want eindelijk is het dan zover, ze zijn weer terug, de wigboldstenen. Een lang gekoesterde wens van menigeen is in vervulling gegaan. Het oude wigbold van Enschede is hiermee weer op de kaart gezet. Wat nou precies een wigbold is, zal ik hier nu niet uitvoerig uit de doeken gaan doen, daarvoor moet ik u naar onze website verwijzen of naar het informatieboekje, dat we overigens met veel plezier hebben ontworpen in samenwerking met de gemeente en een groepje deskundigen wiens namen u op de achterkant vindt.

Dit boekje beschrijft een wandelroute langs de wigboldstenen en deze route voert u tevens langs belangrijke of interessante gebouwen en objecten die u tijdens deze wandeling passeert. Ik heb begrepen dat er voor alle belangstellenden zo’n folder beschikbaar is. We hopen dat dit boekje u prikkelt om deze route eens te gaan lopen. Deze route is één van de vele routes die gemeente Enschede ontwikkeld heeft  samen met andere partijen, binnen het kader van “Enschede Buitensporig.”

Maar in het kort komt het er op neer dat een wigbold een soort uitbreiding is van de bestaande oude stad, dat binnen de gracht lag, op het gebied van recht en privileges. Deze uitbreiding moest uiteraard zichtbaar zijn en dat werd dus gedaan door het plaatsen van 6 grensstenen aan de belangrijkste invalswegen. Later in de Franse tijd gaven deze stenen de grens aan tussen de gemeenten Enschede en Lonneker.

Ik zei net eindelijk is het zover, want we zijn hier al een tijdje mee bezig. Ons helaas overleden loakstenencommissielid, Paul Stegeman heeft namelijk in het verleden al pogingen ondernomen om het wigbold van Enschede weer op deze manier zichtbaar te maken.

Onze commissie, die buiten mij bestaat uit Arie de Haan, Peter Spee, Hyls Heeringa en Wim Meijer, zag in het kader van ons 40 jarig jubileum een kans, deze pogingen eindelijk gestalte te geven.

Alleen paal 6 die in de Ripperdastraat zou komen, zult u helaas nog niet aantreffen. I.v.m. renovatieplannen van het Medisch Spectrum Twente, moeten we hier nog even mee wachten tot volgend jaar. Paal 6 staat dus nog even op de wachtlijst.

Deze wigboldstenen of palen zijn uiteraard niet de originele exemplaren, maar we kunnen toch wel zeggen dat het fantastisch mooie replica’s zijn die vast niet onderdoen voor de originele. Die zijn helaas verdwenen en niet meer te achterhalen. Voorzover wij weten. Het enige origineel is deze kei. De voorlopers van de wigboldpalen waren namelijk veldkeien en deze is bij bouwwerkzaamheden hier weer boven water gekomen.

Buiten het feit dat we zelf deze herplaatsing graag uit historisch oogpunt wilden, wilden we ook binnen het kader van ons jubileum iets blijvends, noem het maar een cadeautje, schenken aan de Enschedeërs.  Tevens willen wij hiermee ook laten zien dat wij als St. Hist. Soc. Enschede-Lonneker, niet alleen maar een abstracte club zijn waar je wel eens iets over leest in de krant, maar dat wij ook regelmatig met concrete zaken voor de dag komen. Denk in dit verband ook aan onze serie boerderijboeken, waarvan nu deel 3 gaat verschijnen.

Met deze wigboldstenen willen we dus weer een stukje Enschedese geschiedenis zichtbaar maken. Dit stukje geschiedenis leeft bovendien ook nog voort in koopaktes e.d. van woningen en percelen. Mensen die in het bezit zijn van een koopwoning en buiten dit wigbold wonen, kunnen zien dat men hierin nog steeds spreekt van de gemeente Lonneker bij de kadastrale gegevens.*

Buiten het wigboldgebied bevondt je, je namelijk in de gemeente Lonneker. Het kleine Enschede was geheel omsloten door het grote Lonneker. Pas in 1934 zijn beide gemeentes samengevoegd en is voor de naam Enschede gekozen.

Voor zover ik weet, heeft Enschede met de plaatsing van deze wigboldstenen een primeur in huis. Hoewel veel andere steden zoals Delden, Deventer, Goor, Oldenzaal, Rijssen en Zwolle ook een wigbold hebben gekend, heeft geen van deze plaatsen daadwerkelijk die situatie met stenen weer zichtbaar gemaakt. Dus een beetje trots is wel op zijn plaats.

Tenslotte wil ik nog even aan u kwijt dat ik over het algemeen niet graag voor paal sta, maar vandaag heb ik daar helemaal geen moeite mee.

Ik dank u voor uw aandacht.

• Is niet juist. Geldt voor woningen buiten een latere grensbepaling van 1884.